Հովհաննես Շիրազի ամենահայտնի պոեմներից մեկը՝ «Հայոց դանթեականը», հեռավոր վաթսունականներին, մինչեւ տպարան հասնելն արդեն լայն տարածում էր գտել: Շիրազի մտերիմները կա՛մ մեկը մյուսից արտագրելով, կամ էլ անգիր սովորելով՝ բերանացի, պոեմը հատված առ հատված հասցրին մինչև Հալեպ, Փարիզ ու Լոս Անջելես՝ հակառակ Կրեմլի բոլոր զգուշացումներին:
Հենց 1960-ականներին էլ, Կոմիտասին նվիրված քայլերից հետո, մի խումբ ուսանողներ պանթեոնում աթոռակ դրեցին և սկսեցին ասմունքել «Հայոց դանթեականը», և հենց այդ ժամանակ առաջին անգամ խորհրդային սահմաններից ներս հնչեց «ցեղասպանություն» եզրույթը:
«Հայոց դանթեական» պոեմը խորհրդային գրաքննիչների աչքից չվրիպեց: Երբ այն ուղարկվեց տպարան, դռնից դուռ անցնելով խմբագրվեց, կրճատվեց ու պակասեց: Տպագրությունից անցել է մի քանի տասնամյակ, սակայն ընթերցողն ու շիրազասերները մինչև հիմա պոեմի ամբողջական տարբերակին ծանոթ չեն:
Պոեմի ամբողջական տարբերակի ձեռագրերն ու սևագրերը պահպանվել են շիրազյան հետաքրքիր մեկնաբանություններով՝ ոգևորված ասում է թանգարանի տնօրենը:
Շիրազի թանգարանը հավաքել, մշակել ու խնամքով տեղն է դրել խորհրդային ժամանակներում պոեմից դուրս մնացած հատվածները: Կարճ ժամանակ անց կտպագրվի պոեմի ամբողջական տարբերակը: Ընթերցողի սեղանին կրկին կդրվի «Հայոց դանթեականը», բայց՝ 50 էջով ավելի:
«Հայոց դանթեականից» զատ, շիրազյան բազմաթիվ գործեր էլ կան, որոնք մինչև հիմա չեն տպագրվել: Թանգարանի տնօրենը ցույց է տալիս մեկ-երկու ձեռագիր ու վստահեցնում՝ մեծ գյումրեցու մյուս հայտնի ստեղծագործությունների համեմատ, այս գործերն էլ պակաս կարևոր չեն:
Հեղինակներ՝ Արթուր Հովհաննեսյան, Քրիստինա Մկրտչյան
